कविता : मी ॲलन कुर्दी बोलतोय

 

आठवतोय का तुम्हाला? 

भल्या सकाळी तुर्कस्तानातील एका समुद्रकिना-यावर 

पालथा पडलेला तो एक बालक... 

निळी चड्डी आणि लाल शर्ट घातलेला 

होय तोच मी!  

मी ॲलन कुर्दी बोलतोय... 

वय जेमतेम तीन वर्ष 

आता त्याची वाढ कायमची खुंटली आहे 

कारण माझं वय कधीच "सुपूर्द ए खाक" झालंय 

 

सुरूवात कशी करू?  

हेच कळत नाहीये 

माझा भूतकाळ आठवण्याचा तरी मला हक्क आहे ना? 

की तोही हिरावून घ्याल माझ्यापासून? 

जसा माझा कोवळा जीव घेतला तसा? 

 

माझ्या देशवासीयांना ठार मारण्यात येत होते 

त्यांच्या मृत्यूचा तमाशा पहाण्याशिवाय 

या जगाला काहीच करता आलं नाही 

जगानेही शेवटी पाठ फिरवली आमच्याकडे 

कारण त्यांना आमचे निर्दयी अंत पहावेसे वाटेनात  

 

आमच्याच बापजाद्यांच्या मायभूमीतून 

आम्हाला बेदखल करण्यात आलं 

आमच्याच देशात आम्ही जगण्याचा हक्क गमावून बसलो 

कारण......? 

कारण आम्ही कुर्दी होतो.....कुर्दी 

"त्यांच्या" नियमानुसार 

कुर्दी लोकांना आता इथं जगण्याचा मुळीच अधिकार नव्हता 

पण मला, माझ्या कुटुंबियांना जगायचं होतं  

मला मोठं व्हायचं होतं 

एक फुल बनून उमलायचं होतं 

म्हणूनच 

आम्ही धावत होतो या शहरातून त्या शहरात 

कधी वेश बदलून, कधी जीव मुठीत धरून 

कारण सतत बाँब कोसळत होते 

सू सू गेळ्या सुटत होत्या 

फक्त आमच्या सारख्यांचाच वेध घेण्यासाठी 

 

आमच्या घराचा, गावाचा कधीच ढिगारा झाला होता 

आमच्या भूईसपाट झालेल्या घरांचा व शहरांचा  

शकडो वर्षांनी शोधही लागेल संशोधकांना 

याठिकाणी ऐके काळी मानवी संस्कृती नांदत होती 

यावर त्यांना विश्वासच बसणार नाही 

आणि ते हर्षभरित होतील मातीखाली गाडलेली घरं पाहुन 

त्यांना सापडतील थोरा मोठ्यांचे सांगाडे 

मस्तकाची चाळनी झालेल्या कवट्या पाहुन तर ते कदाचित निष्कर्ष काढतील  

या काळातील आधुनिक शस्त्रांचा 

पण रासायनिक आणि विषारी वायुने कित्येक ठार झाले 

याचा शोध लागेल का त्यांना? 

इतिहासाची पानं तोपर्यंत टिकली, तर कदाचित लागेलही 

 

असो... 

आकाश हेच आता आमच्या डोक्यावरलं छप्पर होतं 

स्वतःच्याच देशात निर्वासित होणे फारच वेदनादायी असतं 

माझ्या बाबाला लोक म्हणात होते 

युरोपात चल तिथं चांगलं जगता येईल, 

तिथलं सरकार मदत करेल 

गोळीची किंवा बाँब कोसळण्याची तिथं भितीतरी नसेल 

माझ्या बाबानं होता नव्हता तो पैसा जमवला 

आणि कसंतरी तुर्कस्तान गाठलं आम्हाला घेऊन  

मी, गालीब आणि मामा 

 

तस्कराला पैसा देऊन आम्ही जाणार होतो युरोप खंडात  

तुर्कस्तान म्हणजे युरोपचे प्रवेशद्वार 

फक्त समुद्र ओलांडला की झालं 

मग आम्हाला कुणी निर्दयीपणे ठार करू शकत नव्हतं 

आम्ही निर्वासित म्हणून तिथं जगू शकणार होतो 

किती स्वप्न होती आमची जीवन जगण्याची 

 

अनेक प्रयत्नानंतर आम्हाला युरोपात घेऊन जाण्यास एक तस्कर तयार झाला 

बाबाने जीवन भराची कमाई त्याला दिली 

बोटीने आम्हाला ग्रीसच्या हद्दीत सोडण्यासाठी 

बोटी वाल्याला हवा होता फक्त पैसा 

आम्ही जगावं की मरावं याच्याशी त्याला देणं घेणं नव्हतं 

म्हणूनच तर बोटीत बसल्यावर आम्हाला 

दिखाव्यासाठी का होईना  

परिधान करण्यासाठी दिली गेली 

नकली लाईफ जाकेट  

आठ माणसांच्या बोटीत आम्ही होतो बहुधा दुप्पट 

समुद्र खवळलेला होता 

आणि आम्ही जगायचं की मरायचं याचा सौदा बोटी वाल्याशी करून बसलो होतो 

बोटीने किनारा सोडला 

पाच मिनिटातच बोट पाण्यात बुडायला लागली 

बोटीवाला जीव वाचवून पळला 

आता काय? 

आम्ही सगळे सैरभैर झालो 

शेवटी आमच्या जगण्याच्या स्वप्नाला घेऊन बोट बुडालीच 

 

माझा बाप धावत होता, पोहत होता 

इकडून तिकडे... 

पालथ्या बोटीखाली आम्हाला शोधत होता 

कुणाला वाचवू? मामाला? गालिबला? की मला? 

माझा बाप ओक्साबोक्सी रडत होता 

पाण्यात सूर मारत होता 

आम्हाला हाक देत होता 

आम्हा मुलांना छातीजवळ कवटाळून धरण्याचा प्रयत्न करत होता 

उपरवाल्याला भिक मागत होता 

पण त्या काळ्या निर्दयी पाण्याने शेवटी घात केला 

मामा बुडाली, गालीबही दिसेनासा झाला 

सर्वात शेवटी माझाही हात निसटला 

आणि मी ही खूप खूप दूर निघून गेलो... 

मामापासून, बाबापासून, माझ्या मातृभूमीपासून 

 

बहुतेक आमचं मरण आगीच्या भडक्यात लिहीलेलं नसावं 

म्हणूनच आम्हाला थंड पाण्यात नियतीने बुडून मारलं 

माझी मामा किती भाग्यवान निघाली 

त्या क्रूर वासनांध श्वापदांच्या हातातून ती वाचली 

मी, गालिब किती भाग्यवान 

गळे न कापताही आम्हाला सुखाचं मरण आलं 

पण बाबाचं काय? 

आयुष्यभर साथ देण्याचे वचन माझ्या मामाने दिले असेल बाबाला 

तिने तो शब्द मोडल्यावर काय वाटलं असेल माझ्या बाबाला? 

गालिबला बुडतांना पाहुन किती इंगळ्या डसल्याच्या वेदना झाल्या असतील माझ्या बाबाला? 

माझा हात निसटल्यावर काय परिस्थिती झाली असेल माझ्या बाबाची? 

बाबा बाबा काय होईल तुझं? 

 

दुस-या दिवशी मी किना-याला लागलो नसतो तर, 

मी देखील त्या हजारो सिरीयन मुलांसारखा बेवारशी गणला गेलो असतो 

सिरीयस मुलांचे दुःख, वेदना सांगण्यासाठीच 

मला परत देवाने किना-याला पाठवले असावे 

 

मनुष्य प्राण्यांनो  

मी ॲलन कुर्दी बोलतोय 

किडामुंगींसारखं मरत असलेल्या 

सिरीयन मुलांचा प्रतिनिधी म्हणून.... 

●●● 

साकुळामाई

"संथ वाहते कृष्णामाई

तीरावरल्या सुखदुःखांची जाणीव तिजला नाही"

गदिमांच्या अजरामर गीतातील आणि सुधीर फडके यांच्या सुमधूर आवाजातील ह्या ओळी ऐकल्या की मला आमच्या गावची साकुळामाई आठवते. जशी प्रत्येक गावाला कुठलीतरी एक नदी असते तशीच ही आमच्या गावची नदी. आपली भारतीय संस्कृती आणि नदी यांचे एक अतूट नातं आहे. आपण नदीला माता मानतो, तिला जीवनदायिनी संबोधतो. प्राचीन काळी मानवाने पाण्याच्या सोयीसाठी नदीकाठी वस्त्या केल्या. विहीरी किंवा बंधारे यांचे तंत्रज्ञान विकसित होईपर्यंत नद्या ह्याच एकमेव जलस्त्रोताचे साधन होत्या. म्हणूनच कदाचित आपल्या संस्कृतीत नदीला एवढे अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झाले असेल. पुढे याच नदीकाठी निर्माण झालेल्या वस्त्यांचे रुपांतर कायम स्वरुपातील गावात आणि शहरात झाले. शेकडो वर्षांपूर्वी आमच्याही गावच्या पुर्वजांनी पाणवठा बघून या साकुळामाईच्या तीरावर वस्ती केली असेल आणि याच वस्तीचे रूपांतर पुढे आमच्या गावात झाले असेल.

आमची साकुळामाई एरवी कोरडी ठाक असली तरी एखाद्या पावसाळ्यात ती हमखास वाहती होते. अलिकडे आमच्या तालुक्यातील सततचे दुष्काळी वातावरण हे साकुळामाई कोरडी असण्याचे महत्वाचे कारण. त्यात गावोगावी राबवलेल्या 'पाणी आडवा। पाणी जीरवा॥' योजनेमुळे ठिकठिकाणी बंधारे बनवल्याने नदीच्या प्रवाहाला आता खूप मर्यादा आल्या आहेत. आजोबा सांगायचे की, त्यांच्या बालपणी साकुळामाई बारमाही वाहत असे. एखाद्या साली कधी दुष्काळ पडला तर ती उन्हाळ्यात कोरडी पडायची पण संक्रांती पर्यंत तिचे पात्र हमखास वाहत असे. माझ्या बालपणी देखील काही महिन्यांसाठी का असेना पण साकुळामाई वाहत असे. पावसाळ्यात कित्येकदा नदी वाहू लागताच बेडकांडे डराव-डराव गीत हमखास ऐकू येई. नदीला पूर आल्यास आम्ही सगळे पाणी पाहण्यासाठी धाव घेत असू. ते फेसाळणारे गढूळ पाणी आम्ही तासोंतास बघत बसायचो. साकुळामाईच्या पुराचे पाणी गावात घुसून नुकसान झाल्याचे कधी ऐकण्यात नाही.

साकुळामाई ही गोदावरीची लेक. इतर नद्यांच्या तुलनेत ती लांबीने अगदीच छोटी. जेमतेम पंचवीस तीस किलोमीटरचा तिचा एकूण प्रवास. नवनाथांच्या पदस्पर्शाने पावण झालेल्या गर्भगिरीच्या डोंगर रांगेत देवीचे धामणगाव या गावाजवळ ती उगम पावून उत्तरेला गोदीवरीकडे वाहत जाते. विशेष म्हणजे देवीचे धामणगाव हे माझे अजोळ. येथे तिला जमनागिरी या नावाने ओळखतात. धामणगावातून ती पुढे माळी बाभुळगाव, डांगेवाडी, साकेगाव आणि काळेगाव ह्या तिच्या काठी वसलेल्या गावांतून वाहत आमच्या अमरापूरमध्ये प्रवेश करते. अमरापूरला तिचे पात्र थोडेसे रुदांवलेले आहे. अमरापूर नंतर ती शहाजापूर, सुलतानपूर या गावांना तृप्त करून भगूर गावाजवळ नंदिनी नदीस मिळते. नंदिनी पुढे ढोरा नदीस आणि ढोरा गोदावरीत एकरूप होते. 

माझं संपूर्ण बालपण हे साकुळा काठच्या अमरापूर येथे गेले. लहानपणी मी मित्रांसोबत नदीवर गुपचूप पोहायला जात असे. घरचे नदीवर कधी पोहायला जावू देत नसायचे. नदीवर स्मशानभूमी होती. कुणाची भूतबाधा होईल म्हणून आम्हाला घरचे तिकडे जाऊ नका असे बजावून सांगायचे. तरीही मित्रांसोबत गुपचूप पोहायला जाण्यात खूप मज्जा येई. नदीचे पात्र फार खोल नसल्याने पोहण्याऐवजी फक्त पाण्यात मनसोक्त खेळाणे हाच आम्हा मित्रांचा एकमेव उद्देश असायचा. पाण्यात धराधरी खेळणे हा आमच्या सर्वांच्या आवडीचा खेळ होता. मला त्यावेळी पोहताही येत नव्हते आणि नदीपत्रात पाणी खोल नसल्यामुळे बुडायची भिती देखील नसायची. नदीला पाणी असले की आम्ही दिवाळीच्या सुट्टीत हे पोहण्याचे बेत आखत असू. साकुळामाईच्या काठावर एक भला मोठी जुनी बारव आणि महादेवाचे मंदिर आहे. कधीकधी नदीचे पाणी आटले तरी बारव भरलेली असे. मोठाली मुलं जी पोहण्यात तरबेज होती, ती बारवेत पोहायची. बारव फार खोल होती. माझे कधी त्यात पोहण्याचे धाडस झाले नाही. 

मला अजूनही आठवते गावात नळयोजना झाली नव्हती. त्यावेळी उन्हाळ्यात पिण्याच्या पाण्याची मोठी गैरसोय होत असे. घरोघरच्या बायकांना पाण्यासाठी नदीकाठच्या विहीरींवर पायपीट करावी लागे. साकुळामाईच्या पात्रात काही बायका झीरा खोदून त्यातून वाटीने पाणी भरायच्या. हे काम फार जिकिरीचे आणि वेळकाढू असायचे. एक हंडा भरायला खूप वेळ लागायचा. बायकांना एका हंड्यासाठी तासभर वाट पहावी लागे. पुढे चालून गावच्या ग्रामपंचायतीने साकुळामाईवर छोटासा बांध घालून पाणी उडवले आणि त्या शेजारी मोठी विहीर खोदली. या पाण्यातून आमची साकुळामाई घरोघरी जाऊन पोहचली.

साकुळामाईचे पात्र एकाठिकाणी खूप रुंद होते. त्या रुंद पात्राच्या एका बाजूच्या काठावर उंच चिंचेच्या झाडांची रांग तर दुसऱ्या बाजूच्या काठावर वेड्या बाभळी आणि बेशरमच्या झाडांची ताटी होती. या दोन्ही काठांच्या मधोमध क्रिकेटच्या मैदानाएवढी मोठी सपाट जागा होती. या मोकळ्या मैदानात मोठी मुलं क्रिकेट खेळायचे. त्यावेळी मी फार लहान असल्याने मला कुणी खेळात घेत नसे. पण साकुळामाईच्या काठावर बसून क्रिकेटचा तो खेळ बघायला खूप मज्जा यायची. काही वर्षांनी या जागेवर सरकाने भलामोठा बंधारा बांधला आणि क्रिकेटचे मैदान त्या बंधाऱ्यात गुडूप झाले. बंधाऱ्यात पाणी साचायला लागल्यावर पोहण्यासाठी गावातील मुलांना हक्काचे ठिकाण मिळाले. क्रिकेट खेळणारी मुलं आता या बंधाऱ्यात पोहू लागली. मी याकाळात पोहायला शिकण्याचा प्रयत्न केला पण मला काय ते जमलेच नाही. 

आम्ही मित्र खूपदा नदीकाठच्या लिंबाच्या झाडावर सुरपारंब्याचा खेळ खेळायला जायचो. या व्यतिरिक्त नदीच्या पत्रातून मित्रांसोबत भटकणे, सागरगोटे, गुंजा आणि खडे जमवणे अशा गोष्टी करायला मला खूप आवडायचे. एकदा नदीपत्रातून भटकत असताना मला चलनातून बाद झालेला एक नया पैसा सापडला. नदीपात्रात नाणी अर्पण करण्याची आपली परंपरा माहीत होती. मी स्वतः चंद्रभागेत आणि गोदावरीत नाणे टाकले आहे. आजही विविध नद्यांच्या पोटात वेगवेगळ्या कालखंडातील कितीतरी नाणी असतील. पण या एका नाण्याच्या कुतूहलाने मला पुढे वेगवेगळ्या देशांची नाणी जमवण्याचा छंद जडला. हा छंद मी आजगायत जोपासला आहे. आमच्या साकुळामाईने मला दिलेली ही सर्वात मोठी भेट आहे. साकुळामाईने जसे माझे जीवन समृद्ध केले तशा तिने अनेक पिढ्यांना आपल्या पाण्याने समृद्ध केले आहेत. आमची साकुळामाई डोंगरदऱ्यात खळखळत, अडखळत जाणाऱ्या नद्यांसारखी नसली तरी ती मला खूप प्रिय आहे. 

आजोबा

आमच्या आजोबांना आम्ही दादा म्हणत असू. जुन्या पिढीतील करारी स्वभावाच्या माणसांपैकी ते एक होते. स्वतः पुरता विचार न करता भविष्यातील आपल्या कित्येक पिढ्यांच्या उद्धारासाठी विचार करणारे ही माणसं होती. दादांचे शेतीवर विशेष प्रेम होते. सुरुवातीच्या काळात त्यांनी अनेक व्यवसाय करून शेती वाढवली. दादा खूप कष्टाळू व प्रामाणिक होते. कुठलेही काम कमी दर्जाचे नसते असे ते नेहमी म्हणायचे. त्यांना जाऊन आता खूप वर्षे झाली आहेत पण त्यांच्या अनेक आठवणी आजही स्मरणात आहेत.

दादांचा आवाज खूप कणखर होता. त्यांचा आवाज अजूनही कानात घुमत असल्याचा भास होता. सुगीचे दिवस सुरू झाले कि दादांचा मुक्काम वाडग्यातून खळ्यात सुरू व्हायचा. काढणी केलेले गहू, हरभरा, तूर किंवा ज्वारी या पिकांचे जनावरांपासून रक्षण करण्यासाठी ते दिवसरात्र खळ्यातच असायचे. मग त्यांना जेवण पाणी सगळं काही तिथेच नेऊन द्यावे लागे. पाणी संपले कि त्यांनी जोराने आवाज द्यावा,
"ये बाळ जग भरून पाणी आण रे!"
दादांचा आवाज खळ्यातून थेट वाड्यात अगदी स्पष्ट ऐकू येत असे. इतरवेळी देखील दादांचे जेवण हे वाडग्यात नेऊन द्यावे लागे. उतारवयात दादांना वाड्याच्या पायऱ्या चढता येत नसत. वाडग्यात कडुनिंबाच्या झाडाच्या सावलीत किंवा मग गोठ्यात त्यांना झोपण्यासाठी केलेला ओट्यावर ते जेवण करत. भाकरी किंवा कालवण पाहिजे असल्यास दादा नेहमीप्रमाणे हाक मारत.
"ये बाळ वाटीभर कालवण आण रे!"
"ये बाळ दोन कोरा भाकर आण रे!"
दादा सगळ्यांना बाळ म्हणूनच हाक मारायचे. जेवण करतांना दादांना भाकरीचे पापुद्रे चावत नसत. सगळे पापुद्रे काढुन ते बाजूला ठेवीत. जेवण झाल्यावर ते सर्व पापुद्रे कुत्र्यांना टाकीत असत. कुत्र्यांनाही हाक मारण्याची त्यांची वेगळीच पद्धत होती. यु यु असं न म्हणता दादा ऊ स्वराचा आलाप घेऊन "ऊsक" असा मोठा आवाज काढायचे. आवाज दिल्यावर गल्लीतले आणि वाडग्यातले कुत्रे आवाजाचा माग घेत पापुद्रे खाण्यासाठी जोराने धावत येत. दादा आलेल्या सगळ्या कुत्र्यांना पापुद्रे विभागून टाकत.

वाडग्यातील चिंच म्हणजे दादांची संपत्ती होती. तिच्या चिंचावर दादा सोडून कुणाचाच हक्क नव्हता. चिंचा विकुन येणारे पैसे ते वर्षभर पुरवून पुरवून वापरत. ज्यावर्षी चिंच चांगली बहरेल त्यावर्षी दादा लगेच त्या चिंचेचा सौदा करून टाकायचे. गावात अनेक मुस्लिम व्यापारी चिंचा विकत घेत असत. एकदा का चिंचेचा सौदा झाला मग कुणालाही चिंचेच्या सावलीला उभे रहाण्याचाही हक्क नसायचा. व्यापारी जोपर्यंत चिंच झोडून नेत नाही तोपर्यंत दादा दिवसभर चिंचेला राखण बसायचे. घरातील माणसांना देखील ते चिंचा तोडू देत नसत. दादा जेव्हा केव्हा फेरफटका मारण्यासाठी जात, त्यावेळी आम्ही चिंचेच्या झाडावर चढून गाभोळ्या चिंचा खात असू. एकदा असेच दादा वाडग्यात नव्हते. मी गुपचूप चिंचेच्या झाडावर चढून चिंचा तोडत होतो. त्यावेळी अचानक दादा वाडग्यात परत आले व त्यांनी मला झाडवर पाहीले. गडबडीत उतरण्याच्या नादात माझा पाय एका फांदीत अडकला. मी घाबरून ओरडू लागलो. दादा आता आपल्याला काठीने मारणार असे वाटत असतानाच कशीबशी पायाची सुटका करून मी पळ काढला. त्यांनतर मी दादांच्या हयातीत परत कधी त्या झाडावर चढलो नाही.

शेणखत आणि शेती हे गणित दादांच्या मनात पक्के होते. शेणखता शिवाय शेतीला दुसरा पर्यायच नाही असे ते नेहमी म्हणायचे. या त्यांच्या स्वभावामुळे ते गावातील अनेकांकडून शेणखत विकत घेत. पुर्वी प्रत्येकाच्या वाडग्यात किंवा खळ्यात उकीरडे असायचे. या उकीरड्या मध्ये जनावरांचे शेण, मुत्र किंवा न खाल्लेला चारा टाकला जायचा. पावसाच्या पाण्यामुळे वर्षभर या उकीरड्यातील सगळे घटक कुजून त्याचे चांगले खत तयार व्हायचे. हे खत उन्हाळ्यात शेतात नेऊन टाकले जायचे. आमच्या घरचे शेणखत हे शेतीसाठी अपुरे पडायचे. त्यामुळे दादा गावातील इतर लोकांचे उकीरडे धान्याच्या किंवा पैशाच्या मोबदल्यात विकत घ्यायचे. अशा उकीरड्यातून शेणखत वाहून नेण्याचे संपल्यावर; ते गड्यांना उकीरड्याच्या तळाची चारबोटं खोल माती देखील खोदून न्यायला सांगायचे. पावसाळ्यात पाणी उकीरड्यात उतरते. पाण्यामुळे शेणखताचे बरेचशे अंश जमिनीत मुरतात त्यामुळे उकीरड्याच्या तळाची माती देखील शेणखता एवढीच गुणकारी होते असे ते म्हणायचे. शेणखत गोळा करण्याचा विलक्षण छंद दादांना होता. ते रोज गावात फेरफटका मारायला गेल्यावर; परत येताना आपल्या हातातील काठी बगलेत धरून रस्त्यावर पडलेले शेण गोळा करत यायचे. एखाद्या दिवशी रस्त्यावर जास्तच शेण मिळाल्यावर ते स्वतःच्या धोतराची झोळी करून शेण आणायचे व वाड्याच्या भिंतीला लागून असलेल्या उकीरड्यावर टाकायचे. हा दादांनी गोळा केलेल्या शेणाचा एक स्वतंत्र उकीरडा होता. वर्षाकाठी यातून एक दोन बैल गाड्या शेणखत निघायचे. शेतात फेरफटका मारायला जाताना देखील ते रस्त्याने पडलेले शेण गोळा करून वावरात नेऊन टाकायचे. जमिनीला अजून शेणखत मिळावे म्हणून ते वावरात मेंढ्या बसवत. मेंढ्या बसवणे हा देखील दादांचा एक छंदच होता. त्यामुळे कित्तेकदा उन्हाळ्यात धनगर लोक मेंढ्याचे कळप घेऊन बिनबोभाट आमच्या शेतात जावून बसायचे. दुसऱ्या दिवशी जेव्हा धनगर धान्य मागायला यायचे त्यावेळी घरच्यांना कळायचे कि रानात मेंढरे बसली आहेत. परिसरातील धनगर समाज दादांना फार मानायचा.

लहानपणी मी दादांना खाऊसाठी पैसे मागायचो. दुकानातील गोळ्या, बिस्किटे किंवा मग उन्हाळ्यात मिळणारी गारीगार यासाठी मी त्यांच्याकडे पैशाचा हट्ट धरत असे. पैसे मिळवण्यासाठी दादांचे खूप काम करावे लागत. वेळच्या वेळी त्यांना चहा, पाणी किंवा जेवण वाडग्यात नेऊन देणे वगैरे. त्यांच्याकडे पैसे असल्यावर ते देऊन टाकत. ते कधी नाही म्हणायचे नाहीत. पण जेव्हा त्यांच्याकडे पैसे नसायचे तेव्हा ते नेहमीच गमतीशीर उत्तर द्यायचे,
"पैशाचा टेम्पो भरून येवू राहीलाय, पण तो करंजीच्या घाटात पंग्चर झालाय. टेम्पो आल्यावर देतो तुला पैसे." कालांतराने त्यांच्या पैशांचा टेम्पो मला पैसे देण्यासाठी कधी भरून आलाच नाही. परंतू त्यांनी कमवलेल्या शेतीतून आणि शेतीसाठी घेतलेल्या कष्टातून आजही आम्हीला खूप काही मिळत आहे. त्यांच्या आशिर्वादाचा टेम्पो आम्हाला भरभरून देत आहे. 

माझा जगप्रवास : श्रीलंका पिन्नावाला हत्ती अनाथालय

कोलंबोतील बंदारनायके आंतरराष्ट्रीय विमानतळच्या बाहेर पडलो तेव्हा चांगलेच उजाडले होते. पाऊस आल्यावर ओल्या मातीचा गंध यावा तसाच काहीसा आणि आपलासा वाटणारा गंध विमानतळच्या बाहेर पडल्यावर आला. आल्हाददायक गारवा आणि ताजी हवा जणू स्वागतासाठी धावून आली होती. विमानतळ परिसरातील हिरव्यागर्द झाडीतून पक्षांचा किलबिलाट चालू होता. गाडीत बसे पर्यंत हा किलबिलाट पार्श्वसंगीतासारखा कानात घुमत राहिला. रणजित नावाच्या ड्रायव्हरने आमचे स्वागत केले. सामान व्यवस्थित ठेवून आम्ही गाडीत विराजमान झालोत आणि आमची गाडी कोलंबो विमानतळाहून पिन्नावालाच्या दिशेने धावायला लागली.

पिन्नावाला हत्ती अनाथालय हा आमच्या श्रीलंका भेटीचा पहिला थांबा होता.

हत्तींचे अनाथालय?

असाच काहीसा प्रश्न मला देखील पडला होता. जेव्हा याविषयी अधिक माहिती घेतली तेव्हा मला या प्रकल्पाविषयी थोडी कल्पना आली. पिन्नावाला हत्ती अनाथालयाच्या स्थापने मागचा उद्देश जंगलात जखमी झालेल्या, कळपा पासून भरकटलेल्या किंवा अनाथ झालेल्या हत्तीच्या पिल्लांचा सांभाळ करणे असा आहे. जंगलात भटकत असताना विविध कारणांमुळे हत्तीची पिल्लं जखमी होत असतात. काही कारणांमुळे माता हत्ती मरण पडल्यास तिच्या पिल्लांची जंगलात फरफट होते. म्हणून अशा हत्तींच्या पिल्लांना नवीन जीवन आणि संरक्षण मिळावे या उदात्त हेतूने हे अनाथालय सुरु करण्यात आले आहे. याची स्थापना १९७५ साली श्रीलंकेच्या जंगली प्राणी संवर्धन विभागामार्फत (DWC) करण्यात आली. पुर्वी हे अनाथालय विलपट्टू राष्ट्रीय उद्यानात होते. त्यानंतर ते श्रीलंकेच्या विविध ठिकाणी हलवण्यात आले. नंतर मात्र ते पिन्नावाला गावाजवळील २५ एकरांच्या मोकळ्या जागेत आणण्यात आले.

मार्गक्रमण करत असताना रस्त्याच्या दुतर्फा असणारी हिरवीगार झाडी नजर वेधून घेत होती. श्रीलंकेतील प्रसिद्ध किंग कोकोनटची उंच झाडं आणि त्याच्यावर आलेले गर्द पिवळ्या रंगाच्या नारळाचे घस खूप आकर्षक वाटत होते. किंग कोकोनटची झाडं आपल्याकडील नारळाच्या झाडांपेक्षा थोडीसे वेगळे भासले. या झाडांची खोडं आकाराने खूपच छोटे तर त्यांची उंची खूप होती. या झाडांवर चढून नारळं तोडणाऱ्यांची कमालच म्हणावी लागेल. डिसेंबर महिना उजडला तरी परतीचा मान्सून अजून याठिकाणी घटमळत होता. रस्त्यात अनेकदा पावसाच्या सरींनी आमचे स्वागत केले. ड्रायव्हर आम्हाला मध्येच गाडी थांबवून विविध प्रकारची झाडं, फळं आणि पक्षी दाखवत होता आणि त्याविषयी माहिती देत होता.

तीन तासाच्या प्रवासानंतर सकाळी नऊ वाजता आमची गाडी पिन्नावाला अनाथालयाच्या पार्किंगमध्ये येऊन थांबली. बाहेर रिमझिम पाऊस पडत होता. पिन्नावाला हे ओया नदीकाठी वसलेले छोटेसे गाव. ओया नदी किनाऱ्याच्या आसपासच्या प्रदेशावर नारळच्या बागा लावलेल्या आहेत. त्यामुळे हा परिसर खूपच निसर्गसंपन्न वाटतो. येथील हत्ती अनाथालयामुळे आज हे गाव जगभरातील पर्यटकांच्या आकर्षणाचे केंद्र झाले आहे. पर्यटकांच्या तिकीटांतून मिळणाऱ्या निधीचा उपयोग या अनाथालयाचे व्यवस्थापन करण्यासाठी होतो.

तिकीट काढून आम्ही अनाथालयात प्रवेश केला. अनेक पर्यटकांची एव्हाना गर्दी व्हायला लागली होती. भारतीय पर्यटकांची संख्या देखील लक्षणीय होती. विदेशी पर्यटकांच्या तुलनेत सार्क देशातून येणाऱ्या पर्यटकांसाठी तिकीटांचा दर कमी होता. अनाथालयाच्या आतमध्ये विविध प्रकारची झाडे लावून संपूर्ण परिसर बागेसारखा सजवलेला होता. आतील रस्ते सिमेंट आणि पेव्हिंग ब्लॉकने बनवलेले होते. दोन मिनिटं चालल्यानंतर आम्ही एका मैदानात पोहचलो. तिथे विविध वयोगटातील वीस पंचवीस हत्तींचा कळप मस्ती करताना दिसला. एवढे हत्ती एकत्र पाहण्याचा हा माझ्या आयुष्यातील पहिलाच प्रसंग. यापूर्वी मी फक्त सर्कसमध्ये एखाद दुसरा हत्ती प्रत्यक्ष पाहिला असेन. मोकळ्या वातावरणात मौजमजा करणारा हत्तींचा कळप पाहणे हा वेगळाच अनुभव होता. या मैदानात काही हत्ती एकमेकांना ढकलण्याचा खेळ खेळत होते. तर काही हत्ती पुढच्या पायाने माती उकरून सोंडेने पाठीवर शिंपत होते. 

अनाथालयाच्या आतमध्ये हत्तींच्या निवाऱ्यासाठी बरेचसे शेड बांधलेले आहेत. संध्याकाळी हत्तीना या शेडमध्ये बांधून ठेवण्यात येते. याठिकाणी पर्यटकांना हत्तींच्या पिल्लांना बाटलीने दूध पाजण्याची तसेच प्रौढ हत्तींना फळे भरवण्याची सुविधा देखील उपलब्ध करुन देण्यात आली आहे; पण यासाठी वेगळे पैसे आकारले जातात. 

मोकळ्या मैदानात काही काळ हत्तींना सोडल्यानंतर त्यांना टप्प्याटप्प्याने ओया नदीवर आंघोळीसाठी नेण्यात येते. असा दिवसातून दोनदा त्यांना आंघोळीसाठी वेळ देण्यात येतो. मुख्य प्रवेशद्वारासमोरचा रस्ता ओलांडला की पाच मिनीटावर ओया नदीवर एक घाट आहे. याठिकाणीच हत्तींना आंघोळीसाठी आणले जाते. आम्ही या घाटावर पोहचलो तेव्हा तिथे काही हत्ती पाण्यात आंघोळीचा आनंद घेत होते. नदीपात्राच्या खडकांवरून खळखळणारे, फेसाळणारे पाणी सुंदर नाद करत धावत होते. ओया नदीच्या किनारी जाण्यासाठी तिकीट दाखवावे लागते अन्यथा पुढे हत्ती जिथे आंघोळ करतात त्या ठिकाणी प्रवेश मिळत नाही. ओया नदीच्या घाटाकडे जाणारा रस्ता म्हणजे पिन्नावालाची मुख्य बाजारपेठ आहे. येथे रस्त्याच्या दोन्ही बाजूस भेटवस्तूंची दुकानं आहेत. परदेशी पर्यटक येथे मनसोक्त खरेदी करतात. पोस्ट कार्ड, फ्रिज मॅग्नेट, लाकडापासून बनवलेल्या विविध मुर्ती, चामड्याच्या वस्तू यासारख्या विविध वस्तूंनी ही सगळी दुकाने नेहमीच सजलेली असतात. या बाजारपेठेत एक कागदांचा छोटासा कारखाना आहे. या कारखान्यात हत्तीच्या शेणापासून कागद बनवण्यात येतो. आम्ही या कारखान्यास भेट दिली. तेथील एका कर्मचाऱ्याने आम्हाला शेणापासून कागद कसा बनवतात याची संपूर्ण प्रक्रिया दाखवली. मी हत्तीच्या शेणापासून बनवलेले एक पोस्टकार्ड आठवण म्हणून विकत घेतले.

आमची पिन्नावाला हत्ती अनाथालयाची भेट खूपच अविस्मरणीय ठरली. परदेशातून येणाऱ्या अनेक पर्यटकांना हे ठिकाण खूप आवडते. पण नाण्याला जशी दुसरी बाजू असते तशीच याठिकाणाला विरोध करणारी दुसरी बाजू देखील आहे. जगभरातील अनेक प्राणीमित्र संघटनांकडून याठिकाणी हत्तींना डांबून ठेवण्यात येत असल्याबद्दल तीव्र नाराजी व्यक्त करण्यात येते. हे ठिकाण म्हणजे हत्तींची छळ छावणी किंवा कैदखाना असून पर्यटकांनी पिन्नावाला हत्ती अनाथालया भेट देऊ नये असे आहवान विविध प्राणीमित्र संघटना करत असतात. मला येथे हत्तीवर अत्याचार होत असल्याचे काही जानवले नाही.

YouTube वर व्हिडिओ पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा  :

https://www.youtube.com/watch?v=QdNTnYsA2BM&t=28s