बौद्ध धर्म आणि डोंगरात कोरलेल्या लेणी यांच्यात एक घट्ट नाते आहे. भारतीय उपखंडातील बहुतांश लेणी या बौद्ध धर्माशी निगडीत आहेत. बौद्ध लेणी म्हणजे थोडक्यात बौद्ध धर्माचा प्रचार व प्रसार करणाऱ्या भिक्खुसाठी बनवलेले निवासस्थान. बौद्ध लेणी समुहात विशेषकरून विहार, प्रार्थनास्थळ, भिक्खुसाठी निवासस्थान, स्वयंपाकगृह आदींचा समावेश असायचा. अशा अनेक लेणी समुहात गौतम बुद्धाच्या कोरलेल्या मुर्ती पाहण्यास मिळतात. गौतम बुद्धांनी आपल्या शिष्यांना चारही दिशांना धर्मप्रचारासाठी पाठवले होते. हे शिष्य अर्थात भिक्खु वर्षभर बुद्धाने सांगितलेल्या मार्गाने धर्म प्रसार करत आणि पावसाळ्यात सर्वजण डोंगरात कोरलेल्या लेण्यात वास्तव्यासाठी येत. या ठिकाणांना विहार, संघराम किंवा बौद्ध मठ असे देखील संबोधतात. या विहारातून बौद्ध धर्माचे शिक्षण देखील देण्यात येत असे. भारतात, खास करून महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी बौद्ध लेण्या आढळतात. यात वेरुळ, अजंठा, कान्हेरी, कार्ले आणि घारापुरी आदी महत्त्वाच्या लेणी समुहांचा समावेश होतो. यातील कुठल्या ना कुठल्या लेणी समुहास आपण नक्कीच भेट दिलेली असणार. भारताबाहेर विविध देशात देखील बौद्ध लेण्या आढळतात. त्यात आपल्या शेजारच्या श्रीलंका देशाचा समावेश होतो.
