फुजैरा किल्ला

फुजैरा किल्ला हा युएई मधील सर्वात जुन्या आणि सर्वात मोठ्या किल्ल्यापैकी एक मानला जातो. हा किल्ला कोणी व कधी बांधला याबाबत ठोस पुरावा उपलब्ध नाही. पोर्तुगीज कालखंडात सोळाव्या शतकाच्या सुरुवातीस हा किल्ला बांधला गेला असावा. हा किल्ला जुन्या फुजैरा शहराच्या मध्यवर्ती भागात अंदाजे २० मीटर उंचीच्या टेकडीवर बांधलेला आहे. किल्ल्याचे एकूण क्षेत्रफळ हे ६५०० चौरस फूट आहे. किल्ल्याची निर्मितीसाठी दगड-माती या स्थानिक साधनांचा वापर केलेला आढळतो. धाब्याच्या छताला आधार देण्यासाठी खजूर आणि खारफुटीच्या लाकडांचा वापर केलेला आढळतो. किल्ल्याच्या बांधकामानंतर आजूबाजूच्या परिसरात लोकवस्ती निर्माण होऊन जुने फुजैरा शहर वसले असावे. किल्ल्याच्या पायथ्याशी असलेल्या जुन्या फुजैरा शहराचे संरक्षण करण्यासाठी संपूर्ण शहरा भोवती संरक्षक भिंत बांधलेली होती. हा किल्ला समुद्र किनाऱ्यापासून अंदाजे एक ते दिड किलोमीटर अंतरावर आहे. हा किल्ला सामरीक दृष्ट्या खूप महत्त्वाच्या ठिकाणी बांधलेला होता. किल्ल्यावरून आजूबाजूच्या परिसरावर तसेच फुजैरा बंदर आणि समुद्र किनाऱ्यावर सहज नजर ठेवता येत असे. फुजैरा किल्ल्यावर एकूण चार बुरुंज (Watch Tower) असून, त्यापैकी तीन गोलाकार तर एक चौकोनी आहे. हे सगळे बुरुंग तटबंदीने एकमेकांशी जोडले गेलेले आहेत. चौकोनी बुरुंजास मुबारा असे म्हणतात.

पोर्तुगीज हे इराणच्या आखातात राज्यविस्तार आणि व्यापारासाठी येणारी पहिली युरोपियन महासत्ता होती. वास्को द गामाने १४९८ साली आफ्रिका खंडाला वळसा घालून भारतात येण्याचा मार्ग शोधून काढला. त्यानंतर सोळाव्या शतकाच्या प्रारंभी पोर्तुगीज सत्तेचा आरबी समुद्रात वावर वाढला. अरबी समुद्रातून होणाऱ्या व्यापारावर वर्चस्व प्रस्थापित करण्यासाठी १५०७ साली पोर्तुगीज आरमाराचा नौदलप्रमुख असलेल्या अफोन्सो दे अल्बुकर्क याने होर्मुझ बेट आपल्या ताब्यात घेतले. होर्मुझ बेट इराणच्या आखाताला आणि ओमानच्या आखाताला जोडणाऱ्या एका अरुंद सामुद्रधुनी जवळ स्थित आहे. यालाच होर्मुझची सामुद्रधुनी असेही म्हणतात. होर्मुझ सामुद्रधुनी (Strait of Hormuz) हे महत्वाचे आणि मोक्याचे ठिकाण पोर्तुगीजांच्या ताब्यात आल्यानंतर त्यांनी अरबी लोकांच्या अधिपत्याखालील असणारी अनेक महत्वाची ठिकाणे काबीज केली. त्यात मस्कत, सोहार, खोरफंक्कन, अल बिदीया, डिब्बा, खासाब, कतिफ आणि बहरीन यांचा समावेश होता. अल बिदीया आणि खोरफंक्कन या शहरांच्या नजीकच दक्षिणेला फुजैरा किल्ला स्थित आहे.

फुजैरा किल्ला हा स्थानिक शेख यांचे अधिकृत निवासस्थान आणि सत्तेचे मुख्य केंद्र होते. या किल्ल्यातील मोकळ्या अंगणाचा उपयोग विविध सण, उत्सव साजरे करण्यासाठी केला जात असे. वेळ प्रसंगी येथे कैद्यांना जाहीर मृत्युदंड देखील दिला जात असे. किल्ल्यात कैद्यांना ठेवण्यासाठी एक छोटे कारागृह देखील होते.

ऐतिहासिक नोंदीनुसार या किल्ल्यावर अनेक आक्रमणे झालेली दिसतात. सन १८०८ साली वहाबी योद्ध्यांनी या किल्ल्यावर नियंत्रण मिळविण्यात यश आले होते. १८०८ ते १८१० असे जवळपास दोन वर्ष हा किल्ला वहाबी लोकांच्या ताब्यात होता. सन १८१० साली स्थानिक जमातीच्या फौजांनी यावर पुन्हा आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले. यानंतर पुढे १९२५ साली गुलामगिरी विरोधात गस्तीवर असतांना राॅयल इंडियन नेव्हीच्या 'एच एम आय एस लाॅरेन्स' (HMIS Lawrence) या युद्ध नौकेने केलेल्या भडीमारात या किल्ल्याचे तीन बुरुंज हे उद्ध्वस्त झाले होते. यावेळी झालेल्या चकमकीत ब्रिटिशांनी तत्कालीन शेख यांच्याकडून १५०० रुपये खंडणी देखील वसूल केला होती. इंग्रजांच्या हल्ल्यात उद्ध्वस्त झालेला फुजैरा किल्ला पुढे अनेक वर्ष नादुरुस्त आणि पडक्या स्थिततीतच होता. युएईची स्थापना झाल्यानंतर मात्र या किल्ल्यावरील वावर कमी होऊन त्याची बरीचशी पडझड झाली. फुजैरा राज्याच्या पुरातन वारसा विभागामार्फत इ. स. १९९८ ते २००० दरम्यान या किल्ल्याचा जीर्णोद्धार करून त्याला पुर्वीचे ऐतिहासिक रुप देण्यात आले. हा किल्ला आता फुजैरा शहरातील महत्वाचे पर्यटन केंद्र बनले आहे.

सहाम खोऱ्यातील कातळचित्रे (Petroglyphs of Wadi Saham, Fujairah)

 

वादी सहाम कातळचित्रे 

सहाम खोरे अथवा 'वादी सहाम' हे फुजैरा शहरापासून पश्चिमेला असलेल्या हाजार डोंगर रांगेत स्थित आहे. फुजैरा शहरापासून वादी सहामचे अंतर अंदाजे १७ किलोमीटर आहे. वादी सहाम हे आपल्या निसर्गरम्य आणि सोप्या चढाईसाठी युएईतील गिर्यारोहकांचे (Hikers) आवडते ठिकाण आहे. वादी सहामच्या डोंगरा मधून पावसाळ्यात वाहणारा झरा हे येथील मुख्य आकर्षणाचे केंद्र असते. जवळपास ४५० मीटर चढाई केल्यानंतर आपल्याला डोंगर माथ्यावर पोहचता येते. मथ्यावरून पुर्वेला असलेल्या फुजैरा शहराचे आणि आरबी समुद्राचे विहंगम दृश्य बघायला मिळते.

वादी सहाम हे जरी निसर्गरम्य चढाईसाठी प्रसिद्ध असले, तरी ते अजुनही एका कारणासाठी अनेकांच्या आवडीचे ठिकाण आहे. आणि ते कारण म्हणजे वादी सहाम येथील प्राचीन कालखंडातील कातळचित्रे (पेट्रोग्लिफ्स/Petroglyphs). वादी सहामचा आजूबाजूच्या परिसरात इ.स. पुर्व १३०० ते इ.स. पुर्व ३०० दरम्यान मानवी वस्ती असल्याच्या खाणाखुणा बघायला मिळतात. वादी सहामच्या पायथ्यालगत एक प्राचीन मार्ग आहे. या मार्गच्या बाजूलाच एका भल्या मोठ्या उभट त्रिकोणी कातळावर अनेक चित्रं रेखाटलेली पाहायला मिळतात. युएईचा प्राचीन इतिहासाचा अभ्यास करण्यासाठी या कातळचित्रांचे विषेश महत्त्व आहे. या कातळचित्रांवरून प्राचीन काळी येथे राहणाऱ्या लोकांविषयी बहुमोल माहिती मिळते. ही कातळचित्रे ताम्र युग आणि लोह युग कालखंडात साकारण्यात आली असावीत, असा संशोधकांचा दावा आहे. फुजैरा अमिरातच्या पुरातत्व विभागच्या माहितीनुसार, फुजैरा राज्यात आजगायत जवळपास ३१ ठिकाणी कातळशिल्पे/कातळचित्रे आढळून आलेली आहेत. त्यात वादी सहाम मधील कातळचित्रांचा समावेश आहे.

वादी सहाम येथील त्रिकोणी कातळाच्या चारही बाजूंनी जवळपास तीस वेगवेगळी चित्रं रेखाटलेली आहेत. काळाच्या ओघात अनेक चित्रं ही आता अस्पष्ट झालेली आहेत. या चित्रात साप, मानव, घोडेस्वार, विविध प्राणी आणि चिन्हे तसेच इंग्रजी टी (T) आकाराचा समावेश आहे.

वादी सहाम कातळचित्रे 

वादी सहाम

 

हायस्कूलचे दिवस

नव्वदचे दशक नुकतेच सुरू झाले होते. जागतिकीकरण अजून भारतात दाखल झाले नसल्याने, त्याचे दुष्परिणाम समाजात कुठेच दिसत नव्हते. सामाजिक मूल्ये आणि आत्मीयता जपणारा तो काळ होता. मी तेव्हा अमरापूरच्या जिल्हा परिषद शाळेत शिक्षण घेत होतो. शाळेत जातांना आम्ही अमरापूर हायस्कूलमध्ये शिकायला जाणाऱ्या विद्यार्थी आणि एकूणच हायस्कूल विषयी अतिशय कुतूहल वाटायचे. कुतूहलाचे मुख्य कारण म्हणजे हायस्कूलमध्ये विद्यार्थ्यांना बसायला बेंच असत, तर प्राथमिक शाळेत त्यावेळी शेणाने सारवलेल्या वर्गातच बसावे लागे. दुसरे कारण म्हणजे हायस्कूल गावाबाहेर असल्याने तिथे चालत जायला खूपच मज्जा वाटे. २६ जानेवारी आणि १५ ऑगस्टला आम्ही प्राथमिक शाळेतील ध्वजवंदनाचा कार्यक्रम संपल्यानंतर हायस्कूलवर धावत जात असू. हायस्कूलवर त्यावेळी मिळणाऱ्या विविधरंगी गोळ्यांचे आम्हाला फार अप्रूप वाटे.

१९९२ साली मी अमरापूर हायस्कूलला इयत्ता पाचवीच्या वर्गात प्रवेश घेतला. त्यावेळी हायस्कूलला पश्चिमाभिमुखी पत्र्याच्या खोल्यांचे वर्ग आणि तीन उत्तराभिमुखी स्लॅबचे अपुर्ण बांधलेले वर्ग होते. शाळेला बोर्डिंग देखील होते. एका ग्रामीण भागातील शाळेत ज्या सुविधा असाव्यात त्या सगळ्या सुविधा आम्हाला हायस्कूलमध्ये मिळत असत. शाळेला प्रशस्त मैदान होते. प्रयोगशाळेचे साहित्य होते तसेच ग्रंथालय देखील होते. त्याकाळी शिक्षकांविषयी सगळ्यांनाच आदरयुक्त भीतीचे वातावरण असे. गृहपाठ न करणार्‍या विद्यार्थ्यांना छडीचा प्रसाद खावा लागत असे. लवांडे सर, गरड सर, पुजारी सर, खोले सर, बेहळे सर, भिसे सर, वावरे सर असे आदर्श शिक्षक आम्हाला लाभले. त्याच बरोबर वांद्रे सर आणि कांबळे सर यांच्यासारखे आदर्श आणि शिस्तप्रिय मुख्याध्यापकही लाभले. तुपे सर क्लार्क म्हणून काम बघत असत. आराख मामा, औतडे मामा, लवांडे मामा आणि वांढेकर मामा या सारखे प्रेमळ शिपाई त्यावेळेस हायस्कूलवर कार्यरत होते.

सगळ्या शिक्षकांची शिकवण्याची पद्धत वेगवेगळी होती. पुजारी सर आणि बेहळे सर शिकवताना खूप विनोद करत आणि संपूर्ण वर्गाला नेहमीच हसवत असत. बेहळे सर आम्हाला विज्ञान विषय शिकवायचे. बेहळे सरांना आध्यात्माची खूप आवड होती. ते स्वतः एक उत्तम कीर्तनकार देखील होते. लवांडे सर आम्हाला समाज अभ्यास शिकवायचे. ते पाचवी ते सातवीपर्यंत माझे वर्गशिक्षक होते. आम्हाला खोले सरांची अतिशय भीती वाटत असे, कारण ते इंग्रजी विषय शिकवायचे. वावरे सर हिंदी आणि खेळाचे शिक्षक होते. वावरे सरांनी शाळेत अनेक खेळाडू घडवले. खो-खो आणि कबड्डी या मैदानी खेळाकडे आमचा फार ओढा असायचा. भिसे सर माझे आठवी ते दहावीपर्यंत वर्ग शिक्षक होते. ते आम्हाला गणित विषय शिकवायचे.

 

स्वर्गीय आबासाहेब काकडे यांचा एफ. डी. एल. संस्था स्थापन करण्या मागचा हेतू खूप व्यापक होता. गोरगरीब आणि सामान्य माणसांची मुलं शिक्षणापासून वंचित राहाता कामा नये, त्यांना रोजगार व नोकरीच्या संधी उपलब्ध व्हाव्यात यासाठी त्यांनी शेवगाव सारख्या मागास आणि दुष्काळी तालुक्यात शिक्षण संस्था चालू केली. अमरापूर हे अनेक खोट्या मोठ्या खेड्यांना जोडणारे गाव होते. तेथील विद्यार्थ्यांना माध्यमिक शिक्षण घेण्यासाठी शेवगावला जावे लागत असे. अमरापूरला हायस्कूल स्तरावरची शाळा चालू करणे खूप सोईचे होते, म्हणूनच आबासाहेबांनी अमरापूर गावाची हायस्कूल उभारण्यासाठी निवड केली असावी. हायस्कूलमध्ये शिक्षण घेणारी सगळीच मुले ही शेतकरी आणि शेतमजूरांची होती. तेव्हा सगळेच विद्यार्थी गरीब आणि मध्यमवर्गीय पार्श्वभूमी असणारे होते. शिक्षण घेण्यासाठी अनेकजण सुट्टीच्या दिवशी शेतात रोजंदारीवर कामाला जात असत. त्याकाळी फार काही आधुनिक शालेय साहित्य उपलब्ध नसे. खताच्या गोण्यांचा सर्रास दप्तराच्या पिशवीसाठी वापर केला जायचा तर उरलेल्या जुन्या वह्यांची पाने एकत्र शिवून नवी वही तयार करण्याची तेव्हा प्रथा होती. नवीन पुस्तकं विकत न घेता जुनीच पुस्तकं वापरली जात असत. एकच गणवेश धुवून वापरला जायचा.

२६ जानेवारी आणि १५ ऑगस्ट व्यतिरिक्त शाळेत विविध सण आणि उत्सव साजरे केले जात असत, त्याच प्रमाणे विविध स्पर्धा आणि शैक्षणिक सहली देखील आयोजित केल्या जात. शाळेत दहा दिवसाचा गणपती बसवला जायचा. सकाळी प्रार्थनेच्या वेळी आरती केली जाई. रोज एक वर्ग आरतीसाठी प्रसाद म्हणून घरून मोदक बनवून आणायचे. रोज सकाळी मोदक खायला मिळायचे. काही विद्यार्थी मुद्दाम साखरे ऐवजी मोदकात मीठ किंवा मिरचीचा ठेचा घालत असत. हायस्कूलमध्ये रक्षाबंधन साजरा करण्याची देखील त्यावेळी प्रथा होती. प्रत्येक वर्गात त्यावेळी दत्ताचा फोटो असे. दर गुरूवारी पहिल्या तासाला दत्ताची आरती केली जात असे. क्रमाक्रमाने प्रत्येकाला आरतीसाठी प्रसाद आणावा लागे. याशिवाय विविध राष्ट्र पुरुषांच्या जयंत्या साजऱ्या केल्या जात असत. त्याच आमचा नेहमीच सक्रिय सहभाग असे.

आयुष्यातील यशात अमरापूर हायस्कूल मधील शिक्षणाचा मोलाचा वाटा आहे. हायस्कूलमध्ये दाखल झालो तेव्हा बॅकबेंचर आणि ढ विद्यार्थी म्हणून माझी गणती होत असे. कालांतराने आमच्या आदर्श शिक्षकांच्या योग्य मार्गदर्शनाने मी १९९७ साली इयत्ता दहावी उत्तीर्ण झालो. त्यावर्षी मी शाळेत पहिला येण्याचा मान पटकावला. आज मागे वळून बघतांना ज्या प्रतिकूल परिस्थितीत आम्ही शिक्षण घेतले ती परिस्थितीच आमच्या यशासाठी कारणीभूत ठरली असे म्हणावे लागेल. आज शाळेला सुसज्ज इमारत आहे. शाळा ज्ञान दानाचे आणि विद्यार्थी घडवण्याचे काम अखंडपणे करते आहे याचे कौतुक वाटते. भविष्यातही अमरापूर हायस्कूलने खूप प्रगती करेल आणि येथून उत्तीर्ण झालेले विद्यार्थी शाळेचे आणि देशाचे नाव उज्ज्वल करत राहतील. 

गुदौरीतील हिमवृष्टीचा आनंद

 जॉर्जिया भ्रमंती मधला आजचा दिवस आमच्यासाठी फार महत्वाचा होता कारण आम्ही आज बर्फवृष्टीचा मनमुराद आनंद घेणार होतो. आयुष्यात पहिल्यांदाच बर्फवृष्टी अनुभवणार असल्याने आम्ही फार उत्साही होतो. सकाळीपासूनच तिब्लिसी शहरात पाऊस कोसळत होता. पावसामुळे तापमान शून्य अंशाच्या खाली आले होते. सकाळी नाश्ता करण्यासाठी आम्ही हॉटेलच्या सर्वात वरच्या मजल्यावर गेलोत. चहा नाश्ता झाल्यावर रेस्टॉरंटच्या गच्चीवर जाऊन गारठ्याचा जरा अंदाज घेतला. बापरे! बाहेर कमालीचा गारवा होता. हात पाय लटलटायला लागले. आम्ही तर पटकन आत आलोत. तेंव्हाच जानवले की आज जरा जास्तच गरम कपडे घालावे लागतील. मी रूमवर आल्यावर शर्टवर स्वेटर आणि त्यावर टोपीचे जॅकेट घातले. कानटोपी, हातमोजे, असे साहित्यही बरोबर घेतले.

आजही ऐका आणि डेव्हिड आम्हाला बरोबर सकाळी दहा वाजता घेण्यासाठी हॉटेलवर आले. आजचा प्रवास जरा लांबचाच होता. म्हणजे संपूर्ण दिवस आमचा फिरण्यातच जाणार होता. सकाळी तिब्लिसी शहर पावसात न्हाऊन निघाले होते. रहदारीचे नियम सगळीकडे पाळले जात होते. कर्णकर्कश हॉर्न कुठे वाजवतांना जाणवले नाही. एक गोष्ट मला प्रकर्षाने नमुद करावीशी वाटते ती म्हणजे जॉर्जियात दोन्ही बाजूने ड्रायव्हींग करणाऱ्या गाड्या होत्या. मला हे जरा विचीत्रच वाटले. एखाद्या देशात एका विशिष्ट पद्धतीचीच ड्रायव्हींग असतं, उदाहरणार्थ डावीकडून किंवा उजवीकडून. जशी भारतामध्ये उजव्या हाताला ड्रायव्हर सीट असते. पण जॉर्जिया मध्ये मिस्त्र प्रकारची ड्रायव्हिंग होती. बहुतांश गाड्यांचे ड्रॉयव्हर सीट हे डाव्या हाताला होते तर तुरळक गाड्यांचे ड्रायव्हर सीट हे उजव्या बाजूला होते, तरीही सगळीकडे डव्या हाताच्या ड्रायव्हींगचे नियम पाळले जात होते.

कुरा नदीच्या किनाऱ्यावरून वळणे घेत गाडी तिब्लिसी शहराबाहेर पडत होती. कुरा नदीचे हिरवेगार पाणी आणि त्यावरील विविध पूल नजर वेधून घेत होते. गाडीत डेव्हिडने जॉर्जियन भाषेत गाणी लावली होती. त्या भाषेतील गाणी न समजणारी होती पण त्याचे संगीत खूप छान होते. म्हणतात ना सांगितला भाषा नसते. गाडी तिब्लिसी शहराबाहेर पडली, तसे आम्हाला पांढरे डोंगर दिसायला लागले. समोरून येणाऱ्या गाड्यांच्या टपावर बर्फाचे मोठे थर दिसत होते. म्हणजे जवळपास बर्फवृष्टी चालू होती. सकाळी  ऐकाने सांगितले होते की, बर्फवृष्टीमुळे अनेक ठिकाणी रस्ते बंद झालेले आहेत त्यामुळे पुढे काझबेगि याठिकाणी जायला जमणार नाही. आजच्या नियोजनानुसार आम्ही अनानुरी किल्ला आणि चर्च, गुदौरी स्की रिसॉर्ट, रशिया-जॉर्जिया सीमा आणि काझबेगि याठिकाणी जाणार होतो.

आमची गाडी एव्हाना शहर सोडून बरीच लांब आली होती. पावसाचे थेंब आता बर्फात रूपांतरित होतांना दिसत होते. काही वेळाने बर्फवृष्टीची तीव्रता वाढत गेली आणि सगळीकडे फक्त बर्फाची पांढरी चादर दिसू लागली.  बर्फाचे कण अलगद जमिनीवर पडत होते. डेव्हिडने काहीतरी खाण्यासाठी गाडी एका रेस्टॉरंटवर थांबवली. तसा मी बाहेर आलो. अतिशय थंड हवा, आकाशातून होणारी बर्फवृष्टी हे वातावरण खरोखरच अवर्णनीय असेच होते. मी हातमोजे गाडीतच विसरलो होतो. माझी बोटं गारठ्याने थिजायला लागली म्हणून मी चटकन गाडीत शिरलो. तोपर्यंत माझ्या कानटोपीवर बर्फाचे शिंपण झाले होते. काही अंतर गेल्यावर सगळीकडे नुसता बर्फच बर्फ दिसत होता. घरं, गाड्या, झाडं सगळी बर्फाखाली बुजली जात होती. निष्पर्ण झालेल्या झाडांना जणू बर्फाची पालवी फुटली होती. काही रहिवाशी आपल्या दरातील बर्फ खोऱ्याने बाजीला सारून येजा करण्यासाठी रस्ता बनवत होते. काही लोक आपल्या अडकलेल्या गाड्यासमोरील बर्फ हटवून मार्ग बनवत होते. रस्त्याकडेच्या गावातील लोक अंदाजे दोन फुटापर्यंत साचलेल्या बर्फातून येजा करत होती. रस्त्यावर वाहनांची वर्दळ होती. पुढे रस्ता बंद असल्याने मालाचे अनेक ट्रक मधेच अडकून पडले होते. हा रस्ता पुढे रशियाला जात होता. कदाचित हा व्यापारी मार्ग असावा.

गुदौरी हे ठिकाण काकेशस पर्वत रांगेत असून ते तिब्लिसी शहरापासून उत्तरेला १२० किलोमीटर अंतरावर स्थित आहे. गुदौरीची समुद्र सपाटीपासून उंची ७२०० फूट एवढी असल्याने हे ठिकाण उन्हाळ्यातही अतिशय थंड असते. गुदौरीपर्यंत पोहचण्यासाठी काकेशस पर्वत रांगेत अनेक घाट चढून जावे लागते. या मार्गाने बर्फाने झाकलेले पर्वतांचे मनोहारी दृश्य बघण्यास मिळते.  घाटातून वळणं घेत आमची गाडी गुदौरीला पोहचेपर्यंत वाटेत बर्फवृष्टीने अगदी डोळ्याचे पारणे फेडले. दुतर्फा निष्पर्ण झालेल्या आणि बर्फाची शाल पांघरलेल्या दाट झाडीतून जेंव्हा गाडी पुढे जात होती तेंव्हा आपण स्वर्गात आहोत की काय? असा भास होत होता. मी असला बर्फ फक्त द्वितीय महायुद्धाशी संबंधित युद्धपटात पहिला होता. ‘स्टॅलिनग्राड’ हा मला आवडलेला एक युद्धपट. यात देखील अशाच बर्फात नाझी सैन्य अडकून पडले होते. त्या नाझी सैन्याचे काय हाल झाले असतील याचा प्रत्यय मात्र मला आज आला.

गुदौरीत पर्यटकांची गर्दी होती. जिकडे तिकडे बर्फाच्या छोट्या मोठ्या टेकड्या तयार झाल्या होत्या. बुलडोझर रस्त्यावर पडलेला बर्फ बाजूला सारून रास्ता मोकळा करत होते. इमारतींची फक्त दारं उघडतील एवढीच जागा शिल्लक होती. बाकी सगळीकडे बर्फाने त्यांना झाकून टाकले होते. या इमारती जणू बर्फाच्या गुहा भासत होत्या. बर्फवृष्टी मात्र थांबत नव्हती. आम्हाला स्कीईंग रिसॉर्टवर जवळ सोडण्यात आले. तासाभरात स्कीईंग रिसॉर्टची भेट आटपून परत सोडले त्याच ठिकाणी भेटा, आणि लवकरात लवकर येथून आपल्याला निघावे लागेल नाहीतर येथे आपण अडकून पडू असे आम्हाला ऐकाने बजावले. गाडीच्या खाली उतरल्यावर मला तर हुडहुडीच भरली. आमचे पाय बर्फात फसत होते. आम्ही वाट काढत स्कीईंग रिसॉर्टवर पोहचलो. तिथे विविध देशातून आलेले असंख्य पर्यटक स्कीईंगचा आनंद घेत होते. तिथे आम्हाला जॉर्जियात MBBS  शिकत असलेल्या मराठी मुलामुलींचा मोठा ग्रुप भेटला. जॉर्जियामध्ये अनेक भारतीय, विशेषतः मराठी विद्यार्थी हे MBBS  शिकण्यासाठी येतात.